‘Technici bepalen de samenleving, niet politici’

Uitvinder Frankenstein vergat de verantwoordelijkheid te aanvaarden voor zijn schepping, die zich daardoor tot een monster ontpopte. Filosoof Hans Achterhuis denkt dat de techniek zich ook tegen de mensen zal keren als ingenieurs hun vindingen aan hun lot overlaten. Achterhuis hield vorige week donderdag een lezing in de Delftse Génestetkerk.

De Griekse held Oedipus bedoelde het allemaal goed, maar vermoordde desalniettemin zijn vader en ging naar bed met zijn moeder. Hans Achterhuis, hoogleraar systematische wijsbegeerte in Twente, vindt de Oedipusmythe en andere Griekse tragedies vergelijkbaar met de moderne ingenieurspraktijk. ,,Bij beide zijn de gevolgen van je daden onvoorspelbaar, onbeheersbaar en onbegrensd”, aldus Achterhuis. ,,Voor technici geldt dat vooral wanneer zij hun vindingen aan hun lot overlaten, zoals Frankenstein deed met zijn monster.”

Technici beschouwen zich volgens Achterhuis nog te vaak als homo faber, als de klassieke ambachtsman van weleer. Van zijn werk stond de uitkomst wel van te voren vast: als hij bijvoorbeeld een stoel wilde maken, dan lukte dat ook. Het proces was volledig onder controle. Maar tegenwoordig geldt dat niet meer. ,,De moderne ingenieur verschilt hemelsbreed van de homo faber”, zegt Achterhuis. ,,Hij maakt niet gewoon dingen, maar hij handelt in de samenleving en verandert die beslissend. Dat betekent wel dat hij afhankelijk wordt van de mensen in die samenleving; hij heeft de uitkomst van zijn handelen niet meer volledig onder controle. Zoals in de Griekse tragedies dus. Maar de Grieken zagen dat niet als negatief: juist die onzekerheid maakt het noodzakelijk om verantwoordelijkheid voor je handelen te aanvaarden.”
Kompas

Van de klassieke tijd tot in de middeleeuwen waren het vooral staatslieden die de last van de verantwoordelijkheid moesten dragen, maar dat is dus veranderd, volgens Achterhuis. ,,De technicus is nu degene die het gezicht van de samenleving bepaalt. Francis Bacon zag een paar eeuwen geleden al in dat het kompas, de boekdrukkunst en het buskruit de maatschappij meer hebben bepaald dan het ingrijpen van politici.”

Verantwoordelijkheid van technici betekent dat ze nieuwe vindingen niet ondoordacht de samenleving in mogen sturen. ,,Het monster van Frankenstein bijvoorbeeld, een klassiek verhaal. Als het tot leven komt, schrikt de maker – Frankenstein – van de consequenties van zijn uitvinding en vlucht weg. Pas dan, aan zijn lot overgelaten, wordt het schepsel echt een monster. In het boek, tenminste; in alle filmversies die ik heb gezien wordt het verhaal een beetje verdraaid.”

Het monster verwijt Frankenstein dat hij hem wel heeft geschapen, maar heeft nagelaten hem voor te bereiden op een rol in de wereld. ,,Anders had het beest nuttig kunnen zijn”, zegt Achterhuis, ,,maar nu keert de techniek – wat is hetmonster van Frankenstein anders – zich tegen zijn schepper.”

De moraal van het verhaal is duidelijk. ,,Als ingenieur mag je een vinding niet zomaar aan de maatschappij overlaten, zo van: Hier, doe er maar iets leuks mee! Dan gaat het mis. Techniek is namelijk niet neutraal, waarmee ik bedoel dat de gebruikers niet zelf kunnen bepalen of ze het ten goede of ten kwade gaan gebruiken.”

Voor een simpel instrument als een mes geldt dat wel: je kunt het gebruiken om een brood mee te snijden of om je schoonmoeder mee te vermoorden. Maar die ‘instrumentele visie’ verwerpt Achterhuis voor meer ingewikkelde technologieën, zoals een atoombom of de biotechnologie. Die bezitten zelf normen en waarden, die zijn dus bij voorbaat al als ‘goed’ of ‘fout’ te beoordelen. Het is aan de ingenieur om dat in te schatten en te sturen; hij mag het niet alleen aan de maatschappij overlaten. ,,Dat is de verantwoordelijkheid die hij moet nemen”, besluit Achterhuis. ,,Ook al is het resultaat van zijn handelen onzeker.”