Juweeltjes van illustratietechniek

Een rotzooi van jewelste is het in het kamertje bij IO waar industrieel ontwerper Piet Westendorp tot voor kort de scepter zwaaide. Op een tafeltje staan kratten vol geplastificeerde veiligheidskaarten uit vliegtuigen, op de grond staat een doos met tientallen afstandsbedieningen.
“Er zit helemaal geen logica in”, lacht ontwerphistoricus dr. Timo de Rijk. Hij is na het plotselinge overlijden van Westendorp in november vorig jaar collectiebeheerder geworden van de enorme hoeveelheid handleidingen en interfaces, zoals afstandbedieningen. Tientallen jaren verzamelde Westendorp handleidingen. Samen met zijn collega, emeritushoogleraar Paul Mijksenaar – onder meer geroemd voor de bewegwijzering op Schiphol – bracht hij in 1999 een rijkelijk geïllustreerd boek uit over gebruiksaanwijzingen, ‘Open Here’. Mijksenaar deelde dezelfde passie als Westendorp en is verantwoordelijk voor ongeveer de helft van de paperassen in de IO-kelder.
Delen van de collectie werden regelmatig geëxposeerd. De laatste expositie was onlangs in de centrale hal van IO, ter nagedachtenis aan Westendorp.
Het verzamelen van handleidingen is op zich al bijzonder. Maar Westendorp had een nog eigenaardiger hobby. Hij was bezeten van pijltjes. De Rijk pakt een oude handleiding voor het aanbrengen van schoensmeer, die ook in de expositie te zien was. “Kijk”, zegt hij, wijzend naar de pijltjes in de tekening. “Iedereen begrijpt dat die pijltjes aangeven dat je heen en weer moet wrijven over de schoen. Maar waar komt die richtingaanwijzing vandaan? Iemand heeft dat pijltje ooit als symbool bedacht, maar wie? Dat achterhalen was een van Piets fetisjistische navorsingen.”
“Dat klopt”, zegt Mijksenaar even later lachend aan de telefoon. “Ik moest voor Piet foto’s maken als ik ergens oude schilderijen zag met pijltjes erop. Maar hij heeft het raadsel nooit opgelost.”
Westendorp meende dat veel symbolen afkomstig waren uit de stripwereld. Denk aan het wolkje dat een vuistslag aangeeft, of de streepjes die iemand achter zich aantrekt als hij hard rent. “Het was Westendorps grote overtuiging dat de schrijvers van handleidingen meer naar strips moesten kijken om betere handleidingen te maken”, zegt Mijksenaar. Maar of het pijltje ook uit die wereld kwam, dat betwijfelde hij.
Enkele van Westendorps favoriete gebruiksaanwijzingen zijn een evacuatiestrip die in Rusland tijdens de Koude Oorlog werd uitgedeeld om ervoor te zorgen dat mensen snel genoeg in de schuilkelders konden komen. En een handleiding van een vliegtuig uit 1917, waarin staat hoe je de bougie moet vervangen. Handleidingen zeggen veel over de stand van de techniek en de tijdgeest. Maar wat bezielt mensen om maar liefst dertigduizend handleidingen te verzamelen?
“Sommigen handleidingen zijn juweeltjes van illustratietechniek”, zegt Mijksenaar. “Toen ik jong was hield ik veel van elektronische gadgets. De handleidingen, vaak meesterwerkjes, gooide ik nooit weg. Zo is mijn verzameling eigenlijk begonnen. Later ging de verzameldrift steeds verder.”
Mijksenaar is vooral geïnteresseerd in de vormgeving van visuele informatie. Westendorp en hij vulden elkaar goed aan. Westendorp, die in de jaren tachtig bij de groep van Mijksenaar (vormgeving van visuele informatie) werd aangesteld, was meer geïnteresseerd in de tekst op gebruiksaanwijzingen. Daar promoveerde hij ook op. Van origine was hij Neerlandicus. Een achtergrond waar Delta ook profijt van had. Een tijd lang werkte hij als columnist voor de universiteitskrant.
De verzameling van de twee mannen breidde snel uit toen ze eind jaren tachtig de kans kregen om hun eerste tentoonstelling op te zetten. “We hebben toen allerlei fabrikanten aangeschreven met het verzoek handleidingen op te sturen”, zegt Mijksenaar.
Vanaf dat moment vroegen ze ook aan iedereen om veiligheidskaarten uit vliegtuigen mee te nemen. Zo’n duizend stuks liggen nu bij IO. “Vliegtuigfabrikanten leveren standaard handleidingen voor bijvoorbeeld het omdoen van een zwemvest. Maar het is de vliegtuigmaatschappijen hun eer te na om die handleidingen exact over te nemen. Dus ze gebruiken allemaal hun eigen stijl en eigenzinnigheid. Sommigen zijn onbegrijpelijk. Die dingen zijn fantastisch.”